Tabletka „dzień po” – jak działa? Co musisz wiedzieć o antykoncepcji awaryjnej
W ostatnich tygodniach głośno jest o kwestii dostępu do tzw. tabletki „dzień po”. Mowa tu o projekcie nowelizacji Prawa farmaceutycznego, który przewiduje dostępność antykoncepcji awaryjnej bez recepty dla osób powyżej 15 roku życia. Projekt został 8 lutego ponownie skierowany do sejmowej komisji zdrowia, Minister Zdrowia zaś zapowiedziała dużą kampanię edukacyjną dotyczącą tego zagadnienia. Mają zostać także przygotowane wytyczne dla farmaceutów na temat bezpiecznego ordynowania tabletki awaryjnej z poziomu apteki.
Wiedza na temat antykoncepcji w naszym kraju coraz bardziej się upowszechnia, jednak kwestia stosowania pigułki „dzień po” wciąż budzi kontrowersje. Czym jest tabletka „dzień po” i jak działa? Kiedy stosuje się antykoncepcję awaryjną? Czy należy się czegoś obawiać? Jakie są propozycje Minister Zdrowia dotyczące dostępu do tabletki „dzień po”? Przeczytaj nasz artykuł!
Z tego artykułu dowiesz się:
Antykoncepcja awaryjna – czym jest?
Antykoncepcja awaryjna polega na zastosowaniu po odbytym stosunku płciowym leku lub wkładki wewnątrzmacicznej w celu uniknięcia niechcianej ciąży. Podaje się antykoncepcję hormonalną, której mechanizm działania opiera się na zablokowaniu lub opóźnieniu piku LH (poprzedzającego owulację). Tym samym podany lek wpływa na zahamowanie lub opóźnienie owulacji. Żeby tak się stało, tabletka „dzień po” musi zostać zastosowana co najmniej 2 dni przed owulacją. Antykoncepcja awaryjna nie zadziała w przypadku, gdy ciąża już istnieje.
Tabletkę awaryjną stosuje się po niezabezpieczonym stosunku płciowym lub w przypadku podejrzenia, że regularna metoda antykoncepcyjna zawiodła (np. doszło do uszkodzenia prezerwatywy lub złego obliczenia dni płodnych).
Rodzaje antykoncepcji awaryjnej
Antykoncepcja awaryjna jest metodą znaną na świecie od lat 60. XX wieku. Używano wtedy wysokiej dawki doustnego estrogenu. W latach 70. zaczęto stosować dwie dawki dwuskładnikowego preparatu estrogenu i progestinu (metoda Yuzpe), a także używać miedzianej wkładki domacicznej. Uznaje się, że metoda Yuzpe do początków XXI wieku była najbardziej popularna.
Po 2000 roku na rynkach europejskich znalazły się jednodawkowe preparaty lewonorgestrelu (LNG), a w 2009 roku na rynkach europejskich wprowadzony został octan uliprystalu (UPA). Obecnie leki hormonalne wykorzystujące te substancje są najczęściej stosowane jako tabletki antykoncepcyjne awaryjne.
Octan uliprystalu to syntetyczny modulator receptora progesteronowego. Należy go użyć w ciągu 120 godzin (5 dni) od stosunku płciowego bez zabezpieczenia lub w przypadku, gdy zastosowane metody antykoncepcji zawiodły. Lewonorgestrel zaś jest przeznaczony do stosowania w ciągu 72 godzin (3 dni) po niezabezpieczonym stosunku płciowym lub w przypadku, gdy zastosowana metoda antykoncepcyjna zawiodła.
Wśród form antykoncepcji awaryjnej można wyróżnić także formę niehormonalną, czyli wkładki wewnątrzmaciczne z miedzią (CU-IUD). Mechanizm działania wkładki domacicznej polega na hamującym wpływie jonów miedzi na plemniki, co zapobiega zapłodnieniu. Po umieszczeniu wkładki w macicy w przypadku sytuacji awaryjnej może ona w niej pozostać, aby zapewnić skuteczną antykoncepcję, na co najmniej 10 lat.
Rekomendacje w zakresie stosowania antykoncepcji awaryjnej
Na temat kwalifikowalności do antykoncepcji awaryjnej octanu uliprystalu oraz lewonorgestrelu wypowiedziały się m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oraz Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników.
Pierwsza z instytucji orzekła, że w przypadku octanu uliprystalu nie ma przeciwwskazań do jego stosowania przy karmieniu piersią (choć przez jeden tydzień nie zaleca tego Charakterystyka Produktu Leczniczego) ani w przypadku otyłości. Nie stwierdziła restrykcji w stosowaniu UPC w przypadkach gwałtu czy wielokrotnego korzystania z metody. Octan uliprystalu może być też stosowany w przypadku występowania migreny oraz ciężkiej choroby serca i wątroby (korzyści stosowania tej substancji czynnej przeważają nad teoretycznym i udowodnionym ryzykiem metody). Według WHO nie ma zaś warunków, w których ryzyko dla zdrowia przeważałoby nad korzyściami stosowania octanu uliprystalu jako antykoncepcji awaryjnej.
W rekomendacjach Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników można znaleźć wytyczne dotyczące antykoncepcji awaryjnej z zastosowaniem lewonorgestrelu. Wskazują one, że lek podany jednorazowo w dawce 1,5 mg jest bezpieczną metodą, którą można stosować w każdej fazie cyklu miesiączkowego, jednak spodziewany efekt zależy od fazy, w której został podany.
Tabletka „dzień po” – kiedy się ją stosuje i czy ma skutki uboczne
Sytuacje, w których tabletka „dzień po” ma zastosowanie, dotyczą często młodych kobiet, które nie mają wprawy w prawidłowej interpretacji swojego cyklu miesiączkowego i obliczaniu okresu niepłodności względnej. Zdarzają się również sytuacje, kiedy zawiedzie mechaniczna metoda antykoncepcji, np. podczas stosunku pęknie prezerwatywa. Tabletki „dzień po” używa się także w okolicznościach gwałtu i stosunku kazirodczego.
Pigułka „dzień po” ma zastosowanie także wtedy, gdy:
- przed lub w trakcie stosunku płciowego nie użyto żadnej metody antykoncepcji (naturalnej, hormonalnej, mechanicznej czy chemicznej);
- kobieta pominęła 3 lub więcej następujących po sobie doustnych tabletek antykoncepcyjnych;
- kobieta wzięła tabletkę z progesteronem (minipill) 3 godziny później niż zwykle lub minęło więcej niż 27 godzin po zażyciu pierwszej tabletki;
- kobieta nie przyjęła kolejnego zastrzyku z progestagenem przez ponad 2 tygodnie;
- plaster hormonalny lub pierścień dopochwowy przemieściły się lub zostały za wcześnie usunięte;
- na skutek uprawiania stosunku przerywanego doszło do ejakulacji do pochwy kobiety lub na jej zewnętrzne narządy płciowe;
- nastąpiło wydalenie wkładki wewnątrzmacicznej lub implantu hormonalnego.
Tabletka „dzień po” – możliwe skutki uboczne
Szersze informacje o możliwych skutkach ubocznych można znaleźć w Charakterystyce Produktu Leczniczego danego środka zawierającego lewonorgestrel lub octan uliprystalu.
W przypadku zastosowania środka zawierającego lewonorgestrel najczęściej zgłaszanym działaniem niepożądanym są nudności (>1/10). Bardzo często występują również:
- bóle podbrzusza,
- bóle głowy,
- uczucie zmęczenia,
- krwawienie z pochwy (nieregularne miesiączki).
Często (>1/100 do <1/10) pojawiają się także:
- zawroty głowy;
- biegunka;
- wymioty;
- opóźnienie miesiączki (o więcej niż 7 dni),
- nieregularne krwawienie miesiączkowe,
- tkliwość piersi.
Dodatkowo bardzo rzadko (<1/10 000) wystąpić mogą: ból brzucha; wysypka, pokrzywka, świąd; ból miednicy, bolesne miesiączki; obrzęk twarzy.
W przypadku przyjęcia środka z octanem uliprystalu do często zgłaszanych reakcji niepożądanych (≥ 1/100 do <1/10) należą m.in. bóle i zawroty głowy, zaburzenia nastroju, mdłości, bóle brzucha i bolesne miesiączkowanie. Inne działania niepożądane pojawiają się niezbyt często (≥ 1/1 000 do <1/100) lub rzadko (≥1/10 000 do <1/1 000).
Skuteczność antykoncepcji awaryjnej
Octan uliprystalu wpływa na aktywność naturalnego hormonu – progesteronu. Lek działa na zasadzie zatrzymania uwalniania komórki jajowej przez jajniki. Tabletka „dzień po” z tą substancją czynną nie zawsze jest skuteczna: na 100 kobiet, które zażyją ją do 5 dni po niezabezpieczonym stosunku płciowym, w przybliżeniu 2 zajdą w ciążę.
Lewonorgestrel, jeśli jest stosowany zgodnie z zaleceniami, działa głównie przez zapobieganie owulacji i zapłodnieniu, o ile stosunek płciowy miał miejsce w okresie przedowulacyjnym (kiedy prawdopodobieństwo zapłodnienia jest największe). Jeśli chodzi o skuteczność tabletki z tą substancją, badania kliniczne wskazują, że pojedyncza dawka 1500 mikrogramów lewonorgestrelu (przyjęta w ciągu 72 godzin od niezabezpieczonego stosunku) zapobiega ciąży w 84% (w porównaniu do 79% w przypadku przyjęcia dwóch tabletek o dawce 750 mikrogramów z 12-godzinnym odstępem).
Tabletka „dzień po” bez recepty? Projekt nowelizacji ustawy Prawo farmaceutyczne
Obecnie trwają prace nad projektem nowelizacji ustawy Prawo farmaceutyczne. Zgodnie z informacjami podanymi 8 lutego na stronie Ministerstwa Zdrowia sejmowa komisja zdrowia pozytywnie go zaopiniowała. Zakłada on dostęp do antykoncepcji awaryjnej bez recepty dla osób powyżej 15 roku życia. Jak tłumaczy Minister Zdrowia Izabela Leszczyna, w 2015 roku Europejska Agencja Leków zdecydowała, że tabletka z substancją czynną octan uliprystalu może być wydawana bez przepisu lekarza. Minister podkreśliła wagę edukacji seksualnej i dostępu do bezpiecznej antykoncepcji. Wyjaśniła także, że tabletki awaryjne to nie tabletki wczesnoporonne, gdyż nie dopuszczają do powstania zarodka.
Minister zdrowia wypowiedziała się również na temat terminu wprowadzenia tabletki „dzień po” bez recepty do aptek, za możliwy podając 1 kwietnia 2024 roku.
Podsumowanie
Na temat, jak działa tabletka „dzień po”, krąży wiele sprzecznych opinii. Ważne jest, aby pamiętać, że ta metoda powinna być stosowana wyłącznie w sytuacjach nagłych i kiedy użyta metoda antykoncepcji zawiodła. Jak każdy lek tabletka awaryjna może powodować skutki uboczne. Dlatego w sytuacji częstego sięgania po tę metodę antykoncepcyjną należy skonsultować się z lekarzem ginekologiem, a także rozważyć inne, długoterminowe metody zabezpieczania się, które przy regularnym stosowaniu zapewniają wysoką skuteczność.
Źródła:
- A. Borek, Leszczyna: Od 1 kwietnia tabletka „dzień po” powinna być dostępna bez recepty, Dziennik Gazeta Prawna, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/9433401,leszczyna-od-1-kwietnia-tabletka-dzien-po-powinna-byc-dostepna-bez.html (dostęp: 16.02.2024).
- Antykoncepcja awaryjna, środki poronne, aborcja. Do czego ma prawo kobieta w Polsce?, Infor, https://www.infor.pl/prawo/prawa-konsumenta/prawa-pacjenta/5883316,antykoncepcja-awaryjna-srodki-poronne-aborcja-do-czego-ma-prawo-kob.html (dostęp: 16.02.2024).
- EllaOne, Charakterystyka Produktu Leczniczego.
- Escapelle, Charakterystyka Produktu Leczniczego.
- K. Janik, M. Popławska, E. Harasim-Piszczatowska, Antykoncepcja awaryjna, [w:] Holistyczny wymiar współczesnej medycyny, t. 4, Praca zbiorowa, red. E. Krajewska-Kułak, C. R. Łukaszuk, J. Lewko, W. Kułak, Białystok 2018, s. 1301–1311.
- Komisja zdrowia za antykoncepcją awaryjną bez recepty, Ministerstwo Zdrowia, https://www.gov.pl/web/zdrowie/komisja-zdrowia-za-antykoncepcja-awaryjna-bez-recepty (dostęp: 16.02.2024).
- M. Drejza i in., Antykoncepcja awaryjna. Broszura dla personelu medycznego, Warszawa 2020.
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Zastosowanie lewonorgestrelu w antykoncepcji awaryjnej, „Ginekologia Polska” 2012, nr 83, s. 155–156.
- Tabletka "dzień po" wróci do Komisji Zdrowia. Będą wytyczne dla aptek i kampania edukacyjna, Rynek Zdrowia, https://www.rynekzdrowia.pl/Serwis-Ginekologia-i-poloznictwo/Tabletka-dzien-po-wroci-do-Komisji-Zdrowia-Beda-wytyczne-dla-aptek-i-kampania-edukacyjna,254980,209.html (dostęp: 16.02.2024).
Autorka
Magdalena Merchut-Faron – specjalistka ds. rozwoju treści, absolwentka kierunków edytorstwo i zarządzanie informacją na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przywiązuje dużą wagę do utrzymania wysokiej jakości zarówno merytorycznej, jak i stylistycznej przygotowywanych tekstów. Miłośniczka kawy, zdrowego stylu życia i długich spacerów.