Osobowość borderline charakteryzuje się występowaniem wahań nastroju, napadów gniewu, silnymi emocjami i uczuciem pustki. Stan emocjonalny osoby objętej tym zaburzeniem jest niestabilny i ciągle się zmienia. Dodatkowo obecne jest całe spektrum objawów psychicznych, ale też fizycznych. Zobacz, jak wygląda postępowanie w przypadku rozpoznania osobowości borderline.
Borderline nie jest chorobą. Jest ono kwalifikowane jako zaburzenie psychiczne, a dokładniej – zaburzenie osobowości. Jest to grupa problemów ściśle związane z zachowaniem, ale też cechami charakterologicznymi, przeżywaniem siebie oraz wzorcami relacji z otaczającym środowiskiem. Są one mocno utrwalone - na tyle, że utrudniają prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. Osoba nimi objęta nie potrafi dostosować się do zmian i określonych sytuacji. Kieruje się stałym wzorcem charakteru, w którym prezentowane są powszechnie występujące cechy, ale w znacznym nasileniu.
Czym jest borderline?
Zaburzenia osobowości typu borderline (BDB – borderline personality disorder) to problem psychiczny, który charakteryzuje się impulsywnymi i skrajnymi zachowaniami oraz emocjami. Termin ten został wprowadzony w połowie XX. wieku przez amerykańskiego psychiatrę, Roberta Knighta. Służył do opisania osób, u których nie można było zdiagnozować nerwicy, ani zaburzeń schizofrenicznych. Borderline jest określany także jako osobowość z pogranicza lub osobowość chwiejna emocjonalnie.
Częstość występowania zaburzeń osobowości typu borderline jest uznawana za stosunkowo dużą. Szacuje się, że jest nim objęte 1–2% populacji (niektórzy autorzy podają, że jest to 2,8%). Zdecydowana większość przypadków to kobiety – aż 75%. Wraz z borderline mogą występować inne zaburzenia psychiczne (m.in. zaburzenia odżywiania, uzależnienia).
Co o osobowości borderline mówią dane statystyczne? Jak często i u kogo stwierdza się osobowość borderline?
Osobowość borderline występuje u około 2-5,9% populacji (i u 10-20% chorych leczonych psychiatrycznie). Jeszcze jakiś czas temu mówiło się, że borderline personality disorder występuje dwukrotnie częściej u kobiet. Obecnie wiadomo już, że wcale tak nie jest. Aktualne wyniki badań (przeprowadzone na populacji amerykańskiej) pokazują, że częstość występowania borderline nie różni się znacząco w zależności od płci. Zaburzenie to stwierdza się u około 6,2% kobiet i 5,6% mężczyzn.
Przyczyny borderline
Przyczyny borderline są związane z działaniem kilku czynników. Za najważniejszy z nich uważa się zaniedbanie przez rodziców (lub tylko jednego z nich). Ryzyko wzrasta u osób, które w dzieciństwie były maltretowane, wykorzystywane seksualnie, nadmiernie krytykowane. Również doświadczenie traumy lub stresującego wydarzenia (także w okresie nastoletnim lub we wczesnej dorosłości) może przyczynić się do rozwoju zaburzeń osobowości.
Przyczyny wystąpienia osobowości borderline – model biopsychospołeczny
Zgodnie z tzw. modelem biopsychospołecznym zaburzeń osobowości wyróżnia się trzy główne przyczyny borderline. Są to:
- biologicznie uwarunkowany temperament;
- środowiskowy czynnik zewnętrzny związany ze zdarzeniami, które wyzwalają objawy borderline (np. próba usamodzielnienia się);
- chaotyczne i traumatyczne środowisko domowe;
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy jednym z głównych czynników etiologicznych jest zaniedbanie ze strony rodziców czy opiekunów. Osobowość borderline występuje częściej u osób, które postrzegają matkę lub opiekunkę jako konfliktową, niezaangażowaną i zdystansowaną. Z kolei ojca lub opiekuna jako osobę nieobecną psychicznie lub fizycznie.
Zaburzenie osobowości borderline może wystąpić również u osoby, która ma "nieufny wzorzec przywiązania", wynikający np. z molestowania seksualnego, przemocy fizycznej, utraty lub rozłąki z bliskimi osobami. Model przywiązania, który powstaje w wyniku tych wydarzeń, prowadzi do zaburzeń w mentalizacji. Jest to zdolność do zrozumienia tego, co się wydarza i refleksji, umożliwiającej przepracowanie urazów psychicznych.
Objawy borderline
Osobowość borderline ujawnia się dosyć wcześnie. Pierwsze objawy można zaobserwować już w okresie dojrzewania lub we wczesnej dorosłości. Prawdopodobnie jest to związane z usamodzielnianiem się oraz wchodzeniem w różnego rodzaju relacje społeczne (zwłaszcza bliższe związki emocjonalne).
Zaburzenia osobowości borderline charakteryzują się szeregiem objawów. Dotyczą one zachowania, nastawienia i przekonań. Ich główną cechą jest niestabilność:
- emocjonalna,
- w relacjach interpersonalnych,
- w ocenie własnej osoby.
Objawy związane z osobowością borderline to:
- zaburzenia tożsamości (m.in. za niska lub za wysoka samoocena, problem z identyfikacją seksualną, zaburzona kariera),
- lęk przed odrzuceniem i zbyt silną relacją z drugą osobą,
- stany lękowe,
- obniżenie nastroju,
- impulsywność (przejawia się jako agresja, ryzykowne zachowania seksualne, używki),
- eskalowanie stanów uczuciowych,
- odczuwanie przeważnie negatywnych emocji (m.in. niezadowolenie, gniew),
- uczucie pustki,
- przemijające stany psychotyczne (m.in. urojenia),
- objawy somatyczne (m.in. ból, dolegliwości neurologiczne).
Osoby z osobowością borderline często odbierają innych ludzi jako dobrych lub złych. Skupiają się wyłącznie na cechach pozytywnych lub negatywnych. Dlatego często zmieniają swoje postawy wobec poszczególnych osób – od przesadnej idealizacji do nienawiści.
Osoby z borderline mogą podejmować próby samobójcze. Dochodzi do nich w momencie sytuacji kryzysowej (np. nagłego spadku nastroju lub utraty). Oprócz tego obecne są zachowania autodestrukcyjne (np. samookaleczanie się). Dane wskazują, że nawet 3-10% osób objętych tym zaburzeniem popełniło samobójstwo.
Diagnostyka osobowości borderline
Diagnozowaniem osobowości z pogranicza zajmuje się psychiatra. Osoba z podejrzeniem zaburzeń musi spełnić kryteria diagnostyczne ICD-10 lub DSM-V. Lekarz opiera się na wywiadzie z pacjentem, w czasie którego może zastosować dodatkowe narzędzia, składające się z zestawów odpowiednio skonstruowanych pytań.
Zgodnie z klasyfikacją DSM-V zaproponowaną przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, zaburzenia osobowości borderline rozpoznaje się, gdy przez dłuższy czas utrzymuje się minimum pięć spośród dziewięciu kryteriów. Należą do nich m.in.:
- intensywne związki interpersonalne, które charakteryzują się okresami dewaluacji i idealizacji;
- groźby samobójcze lub działania o charakterze samookaleczającym;
- poważne symptomy rozpadu osobowości;
- trudności z kontrolowaniem gniewu lub intensywny, niestosowny gniew;
- impulsywność w przynajmniej dwóch sferach, które są potencjalnie autodestrukcyjne (np. nadużywanie substancji psychoaktywnych, ryzykowna jazda samochodem) [1];
Zaburzenia osobowości typu borderline a inne zaburzenia osobowości i choroby
Diagnostyka osobowości borderline wymaga różnicowania jej z innymi zaburzeniami osobowości. Jednym z wyzwań jest odróżnienie jej od choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD). Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku obserwuje się zmiany nastroju. Przy czym różnią się one m.in. dynamiką.
Osoba z osobowością borderline cierpi na zaburzenia osobowości. Z kolei w przypadku choroby afektywnej dwubiegunowej mówi się nie o zaburzeniu, a o schorzeniu o charakterze przewlekłym (z ryzykiem nawrotów, które wynosi nawet 100%).
Tym co różni osobowość borderline od choroby afektywnej dwubiegunowej jest również dynamika zmian nastroju. U osób z ChAD występują okresy remisji, które charakteryzują się brakiem objawów. Poza tym stwierdza się u nich dwa bieguny, czyli manię i depresję (lub hipomanię). Inaczej wygląda to u osób z borderline, które zazwyczaj balansują między złością a smutkiem [2].
Leczenie osobowości borderline
Osoba, u której zostały rozpoznane zaburzenia borderline, powinna poddać się leczeniu. Składa się ono z:
- farmakoterapii,
- psychoterapii.
Celem farmakoterapii jest złagodzenie objawów. Stosuje się leki przeciwdepresyjne, stabilizujące nastrój lub przeciwpsychotyczne. Psychoterapia może być prowadzona w różnych nurtach. Za najbardziej skuteczne uważa się:
- psychoterapię psychoanalityczną,
- terapię skoncentrowaną na przeniesieniu,
- terapię dialektyczno-behawioralną.
Na czym polega każda z wymienionych wyżej metod leczenia? Psychoterapia psychoanalityczna zakłada istnienie sfery niedostępnej. Jest to tzw. nieświadomość, do której psychika wypiera konfliktowe treści, które stanowią dla niej pewien rodzaj zagrożenia. Dostępu do nich strzegą mechanizmy obronne, z których najważniejszym jest wyparcie. Psychoterapia psychoanalityczna pomaga rozwiązać problem poprzez analizowanie skojarzeń, snów czy nieświadomych treści. Może budzić to wstyd czy poczucie winy, ale psychoterapeuta przeprowadza pacjenta przez te trudności i pomaga mu ujmować w słowa swoje przeżycia i emocje.
Terapia skoncentrowana na przeniesieniu (TFP) to forma indywidualnej terapii psychodynamicznej, która powstała z myślą o osobach cierpiących na zaburzenia osobowości. Polega na tym, że osoba z borderline współpracuje z terapeutą, aby ujawnić i zbadać powtarzające się wzorce uczuć, zachowań i myśli, które mają korzenie w przeszłości. W trakcie sesji próbuje przepracować je w kontrolowanym i bezpiecznym środowisku terapeutycznym. Cechą charakterystyczną tej formy terapii jest to, że wykorzystuje relację osoby z borderline z terapeutą do odkrywania, a także leczenia psychologicznych konfliktów.
Osobowość borderline może być leczona również podczas terapii dialektyczno-behawioralnej (DBT). Polega ona na eliminacji destrukcyjnych zachowań i wypracowaniu umiejętności radzenia sobie w sytuacjach kryzysów emocjonalnych. Jest to możliwe, dzięki elementom psychoterapii poznawczo-behawioralnej (dążenie do zmiany poprzez trening umiejętności) i dodatkowym elementom. Cechą charakterystyczną tej terapii jest bazowanie na poznawczym, złożonym modelu zachowań, a także zestawienie ze sobą technik uważności i poznawczych z regulacją emocji [3], [4], [5].
Czy zaburzenia borderline można leczyć również za pomocą leków? Pograniczne zaburzenia osobowości nie mogą być wyleczone po prostu za pomocą farmakoterapii. Kluczową rolę odgrywa tu psychoterapia, którą można jedynie uzupełnić o leczenie farmakologiczne. Stosuje się je pomocniczo, aby wyciszyć niektóre objawy (w tym te, które dają choroby współistniejące np. depresja, zaburzenia lękowe).
Grupy leków, które najczęściej stosuje się, gdy zostanie zdiagnozowane pograniczne zaburzenie osobowości to:
- leki o działaniu uspokajającym, nasennym i przeciwlękowym;
- stabilizatory nastroju (leki normotymiczne), które stabilizują nastrój, zmniejszają poziom agresji, złości oraz impulsywność;
- leki przeciwpsychotyczne drugiej generacji (atypowe leki neuroleptyczne), które zmniejszają poziom lęku, wrogości, impulsywność i powodują poprawę nastroju;
- leki antydepresyjne, które stosuje się przede wszystkim w zaburzeniach nastroju (stanach lękowych i depresyjnych), a także przy trudności z kontrolą działań impulsywnych czy agresją;
W leczeniu osób z zaburzeniami psychotycznymi zastosowanie zastosowanie znajduje również terapia grupowa. Może pomóc ona w poprawie funkcjonowania społecznego, zmniejszeniu objawów borderline, a także zwiększeniu samoświadomości. Na czym polega ta forma terapii? Jak sama nazwa mówi, odbywa się ona w grupie. Polega na pracy terapeuty z grupą osób, które zmagają się z podobnymi problemami.
Leczenie zaburzeń osobowości często jest trudne i długotrwałe. Pacjenci często je przerywają. W trudnych przypadkach wskazana jest hospitalizacja.
Jakie są rokowania, jeśli chodzi o leczenie borderline? Odpowiednia terapia wiąże się z pomyślnymi rokowaniami i pozwala pacjentom na dobre funkcjonowanie w życiu codziennym. Jednak część z nich i tak doświadcza trudności w życiu społecznym. Zaobserwowano, że w zmniejszeniu ryzyka ich ponownego wystąpienia ważną rolę odgrywa m.in. zmiana sytuacji życiowej i wyleczenie problemów z tzw. osi I (nadużywanie substancji psychoaktywnych, depresja). Istotne jest również to, aby pacjent pamiętał, że terapia zaburzeń osobowości to proces długotrwały i nie należy poddawać się już na wstępie.
Osoby z pogranicznym zaburzeniem osobowości charakteryzują się niestabilnym zachowaniem i emocjami. Często przejawia się to w zachowaniach autodestrukcyjnych, nadużywaniu substancji psychoaktywnych i wahaniami nastroju. Nie należy ich lekceważyć, ponieważ osoby z borderline mogą podejmować próby samobójcze, które doprowadzają do tragedii. Ważne jest wczesne zdiagnozowanie i odpowiednie leczenie tego typu zaburzeń. W leczeniu stosuje się psychoterapię i farmakoterapię. Terapia zwykle jest trudna i długotrwała.
Przypisy
[1] Skodol A. E., Gunderson J. G., Pfohl B., et al. The borderline diagnosis I: psychopathology, comorbidity, and personality structure. Biol Psychiatry. 2002;51(11):834-843.
[2] https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/zaburzenia_osobowosci/74280,osobowosc-borderline-informacje-ogolne
[3] https://zaburzenieborderline.pl/leczenie-borderline/
[4] O'connell, B., and Maura Dowling. "Dialectical behaviour therapy (DBT) in the treatment of borderline personality disorder." Journal of psychiatric and mental health nursing 21.6 (2014): 518-525.
[5] https://www.twojpsychologursynow.pl/terapia-skoncentrowana-na-przeniesieniu-tfp/
[6] Leichsenring, Falk, et al. "Borderline personality disorder: a review." JAMA 329.8 (2023): 670-679
