Fenyloketonuria (PKU) to choroba genetyczna, w której organizm człowieka nie jest w stanie rozłożyć aminokwasu zwanego fenyloalaniną. Aminokwasy stanowią niejako budulec – są niezbędne do produkcji białek. Fenyloalanina pochodzi wyłącznie z pożywienia; nasze organizmy nie wytwarzają jej same. Nazwa choroby to zlepek słów fenyloketon i -uria. Fenyloketon to substancja odkryta w toku badań nad przemianami fenyloalaniny przez norweskiego lekarza Asbjorna Follinga w roku 1934 w moczu jego pacjentów (-uria). Średnia częstość występowania fenyloketonurii wynosi około 1 na 15 000 urodzonych dzieci.
Czym jest fenyloketonuria?
Objawy fenyloketonurii
Fenyloketonuria jest wrodzoną wadą metabolizmu, która upośledza proces przemian aminokwasu – fenyloalaniny. Nieleczona PKU może prowadzić do niepełnosprawności intelektualnej, drgawek, problemów behawioralnych i zaburzeń psychicznych. Może również powodować wydzielanie przez chorych stęchłego, „mysiego” zapachu. Chorzy ci często miewają jaśniejszą karnację. Dziecko urodzone przez matkę ze źle leczoną PKU może mieć problemy z sercem, małą głowę i niską masę urodzeniową czy zaburzenia neurologiczne.
Fenyloketonuria jest chorobą genetyczną odziedziczoną po rodzicach danej osoby. Wynika to z mutacji w genie PAH, co skutkuje niskim poziomem enzymu – hydroksylazy fenyloalaninowej. Powoduje to nagromadzenie w organizmie fenyloalaniny przyjętej z jedzeniem do potencjalnie toksycznych poziomów.
Jeśli dziecko nie zostanie odpowiednio zdiagnozowane podczas rutynowych badań przesiewowych noworodków i nie zostanie wprowadzona dieta ograniczająca fenyloalaninę, wówczas poziom fenyloalaniny we krwi będzie z czasem wzrastał. Toksyczny poziom fenyloalaniny (i niewystarczający poziom tyrozyny) może zakłócać rozwój niemowlęcia w sposób trwale odbijający się na zdrowiu. Klinicznie choroba może objawiać się drgawkami, hipopigmentacją (nadmiernie jasnymi włosami i skórą) oraz „stęchłym zapachem” potu i moczu dziecka (z powodu fenylooctanu, kwasu karboksylowego wytwarzanego przez utlenianie fenyloketonu). W większości przypadków należy powtórzyć test po około dwóch tygodniach od urodzenia, aby zweryfikować początkowy wynik i odkryć ewentualną fenyloketonurię, która została początkowo pominięta.
Chorobę możemy podzielić ze względu na stężenie fenyloalaniny we krwi:
- klasyczna fenyloketonuria (aktywność PAH < 1%, stężenie fenyloalaniny we krwi na zwykłej diecie > 1200 µmol/l)
- łagodna fenyloketonuria (aktywność PAH 1–3%, stężenie fenyloalaniny we krwi na zwykłej diecie 600–1200 µmol/l)
- łagodna hiperfenyloalaninemia (aktywność PAH 3–6%, stężenie fenyloalaniny we krwi na zwykłej diecie < 600 µmol/l)
Diagnostyka Fenyloketonurii
Ponieważ organizm matki jest w stanie rozkładać fenyloalaninę w czasie ciąży, niemowlęta z PKU nie wykazują cech chorobowych po urodzeniu. Choroba nie jest wówczas wykrywalna w badaniu fizykalnym, ponieważ nie wyrządziła jeszcze żadnych uszkodzeń. Badania przesiewowe noworodków są wykonywane w celu wykrycia choroby i rozpoczęcia leczenia przed wystąpieniem jakichkolwiek uszkodzeń. Próbkę krwi potrzebną do badania pobiera się zwykle przez nakłucie z pięty, zwykle 2–7 dni po urodzeniu. Ten test może ujawnić podwyższony poziom fenyloalaniny po jednym lub dwóch dniach normalnego karmienia. W wielu krajach, w tym w Polsce, istnieją programy badań przesiewowych noworodków w kierunku tej choroby.
Leczenie fenyloketonurii
Leczenie polega na diecie ubogiej w żywność zawierającą fenyloalaninę oraz na włączeniu odpowiedniej suplementacji. Niemowlęta powinny spożywać specjalne mieszanki z niewielką ilością mleka matki. Dieta powinna rozpocząć się jak najszybciej po urodzeniu i być kontynuowana do końca życia. Osoby, które zostaną wcześnie zdiagnozowane i utrzymują ścisłą dietę, wiodą zwykle normalne życie. Skuteczność leczenia jest monitorowana za pomocą okresowych badań krwi.
Osoby, które od urodzenia przestrzegają przepisanej diety, mogą nie mieć żadnych objawów. Dla optymalnego rozwoju mózgu pacjenci ci muszą przestrzegać specjalnej diety ubogiej w fenyloalaninę. Ponieważ jest ona niezbędna do syntezy wielu białek oraz do prawidłowego wzrostu, jej poziomy muszą być ściśle kontrolowane.
Dieta wymaga ograniczenia lub wyeliminowania pokarmów bogatych w fenyloalaninę, takich jak soja, białka jaj, krewetki, pierś z kurczaka, spirulina, rukiew wodna, ryby, orzechy, raki, homar, tuńczyk, indyk, rośliny strączkowe i niskotłuszczowy twarożek. Pokarmy bogate w skrobię, takie jak ziemniaki i kukurydza, są ogólnie dopuszczalne w kontrolowanych ilościach, ale ilość fenyloalaniny spożytej z tymi produktami musi być monitorowana. W niektórych przypadkach może być zalecana dieta bez kukurydzy. Zwykle prowadzi się dziennik żywności, aby odnotować ilość tego związku spożytego z każdym posiłkiem, przekąską lub napojem.
W odniesieniu do suplementacji uzupełniające preparaty białka (a w zasadzie jego substytutów) są zazwyczaj przepisywane osobom z PKU (począwszy od niemowlęctwa) w celu dostarczenia aminokwasów i innych niezbędnych składników odżywczych, których w innym przypadku nie byłoby w diecie o niskiej zawartości fenyloalaniny. Zwykle uzupełnia się tyrozynę, która stanowi pochodną fenyloalaniny i która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania mózgu.