W ciągu pierwszego roku życia dziecka, kiedy organizm dopiero buduje swoją naturalną odporność, szczepienia ochronne pełnią kluczową rolę w zapobieganiu rozwojowi ciężkich chorób zakaźnych. Szczepienia nie tylko chronią najmłodszych przed groźnymi infekcjami, ale także wspierają zdrowie publiczne, tworząc barierę ochronną dla całych społeczności.
Krztusiec, potocznie określany też jako „czarny kaszel”, choć często uznawany za chorobę przeszłości, wciąż stanowi realne zagrożenie dla zdrowia publicznego. W obliczu rosnącej liczby przypadków zakażeń szczepienia ochronne stają się podstawowym narzędziem w walce z kokluszem. Sprawdź, w jaki sposób dochodzi do zakażenia krztuścem, jak choroba objawia się u dzieci i jakie leczenie należy podjąć, by powstrzymać napadowy kaszel u najmłodszych.
Czym jest krztusiec?
Krztusiec, nazywany dawniej kokluszem, jest poważną chorobą zakaźną. Charakteryzuje się wysoką zakaźnością – w przypadku osób wrażliwych (niezaszczepionych dzieci lub dorosłych ze słabnącą odpornością poszczepienną) ryzyko zarażenia wynosi nawet 80-90%.
Zakażenie krztuścem jest szczególnie groźne dla noworodków i niemowląt. W tej grupie wiekowej odnotowuje się znacznie cięższy przebieg choroby, niż u starszych dzieci, młodzieży, czy dorosłych. Oprócz napadów kaszlu utrudniających spanie i jedzenie, krztusiec może prowadzić również do szeregu niebezpiecznych powikłań, takich jak zapalenie płuc i oskrzeli, zapalenie ucha środkowego, drgawki, bezdechy, czy nawet krwawienia wewnętrzne.
Najcięższym z powikłań choroby, wywoływanej przez pałeczki krztuśca jest zgon. Z tego względu już od wielu lat, szczepienie ochronne na krztusiec znajduje się w kalendarzu szczepień obowiązkowych. Należy pamiętać, że przechorowanie krztuśca nie daje trwałej odporności — chorować można wiele razy, niezależnie od wieku. W każdym przypadku zakażenia organizm jest narażony także na powikłania krztuśca [1, 2].
Przyczyny zachorowania
Przyczyną krztuśca jest zakażenie Gram-ujemną pałeczką krztuśca (Bortedella pertussis). Wytwarza ona tzw. toksynę krztuścową, która atakuje układ oddechowy.
Na zakażenie pałeczką krztuśca narażony jest każdy, kto miał kontakt z chorym, zarówno prezentującym pełne objawy choroby, jak i przechodzącym koklusz łagodnie. Infekcja przenosi się drogą kropelkową, w czasie napadowego kaszlu lub kichania, można jednak zarazić się także przez bezpośredni kontakt (tu ryzyko zachorowania jest znacznie mniejsze). Okres wylęgania krztuśca wynosi od 3 do 14 dni. Największa zaraźliwość występuje w dwóch pierwszych tygodniach choroby. Warto jednak wiedzieć, że dobrze dobrana antybiotykoterapia skraca ten czas do 5 dni.
Objawy krztuśca
Krztusiec objawia się w postaci silnych napadów kaszlu, którym towarzyszą duszności i świsty. Kaszląca osoba ma trudności ze złapaniem tchu i opanowaniem takiego ataku. Szczególnie u małych dzieci, po silnym napadzie kaszlu mogą wystąpić wymioty. Ta choroba zakaźna ma charakter przewlekły, w związku z czym uciążliwe objawy mogą utrzymywać się nawet przez wiele tygodni po wyzdrowieniu.
Warto jednak wiedzieć, że rodzaj dolegliwości występujących z chorobą, związany jest z wiekiem i odpornością organizmu. Przebieg choroby dzieli się na 3 fazy.
- Nieżytowa faza krztuścowa, która trwa ok. 14 dni i towarzyszy jej katar, suchy kaszel, stan podgorączkowy u dzieci, a w niektórych przypadkach także zapalenie spojówek.
- Faza napadowego kaszlu, która związana jest z silnym działaniem toksyn wydzielanych przez Bordetella pertussis. Wywołują one napad kaszlu (szczególnie w nocy, co uniemożliwia dziecku zaśnięcie i spokojny, regenerujący sen). Twarz malucha staje się wówczas zaczerwieniona, charakterystyczne jest także wysuwanie języka w czasie kaszlu. W wyniku napięcia mięśniowego może dochodzić również do mimowolnego wypróżniania. Oznaką końcowego etapu napadu jest odgłos "piania" i wymioty. Niektóre dzieci kaszlą tak silnie, że pojawiają się u nich wybroczyny na buzi lub wylewy spojówkowe.
- Faza rekonwalescencji (inaczej faza zdrowienia), którą można zauważyć po mniejszej częstotliwości występowania napadów kaszlu, który także staje się mniej intensywny. Nocne ataki stają się rzadsze i szybciej się kończą, jednak sam kaszel może utrzymywać się znacznie dłużej i przerodzić w przewlekły kaszel. Dzieje się tak ponieważ w wyniku infekcji bakteryjnej doszło do uszkodzenia błon śluzowych dróg oddechowych, dlatego mimo wyzdrowienia, muszą się one zregenerować, czemu towarzyszą wspomniane objawy. Powinni o tym pamiętać zwłaszcza rodzice, podający dzieciom antybiotyk — kaszel utrzymujący się, mimo stosowania leków, nie oznacza, że preparat jest nieskuteczny. Do czynników aktywujących odruch kaszlowy w okresie rekonwalescencji zalicza się zmiany temperatury, substancje drażniące we wdychanym powietrzu, a także silne emocje [1, 2].
Diagnostyka
Jak rozpoznać krztusiec? Choć początkowa faza choroby często przypomina silne przeziębienie, to jednak w przypadku kaszlu, utrzymującego się powyżej 7 dni, można podejrzewać krztusiec. W takiej sytuacji niezbędna jest wizyta u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej.
Obecnie nie ma możliwości kupienia w aptekach testu na krztuśca do samodzielnego wykonania w domu. Zgodnie z wytycznymi European Centre for Disease Prevention and Control w diagnostyce zakażenia Bortedella pertussis stosuje się 3 główne metody laboratoryjne.
- Posiew: próbką pobieraną do badań jest wymaz lub aspirat z nosowej części gardła. Można pobrać ją przy podejrzeniu krztuśca u dziecka lub osoby dorosłej, jeśli kaszel trwa krócej niż 21 dni.
- PCR: podobnie jak posiew może być wykorzystywany do diagnostyki krztuśca we wszystkich grupach wiekowych. Z tą różnicą, że w przypadku osób niehospitalizowanych próbką pobieraną do badań jest wymaz z ustnej części gardła (choć za optymalny uważa się wymaz z nosowej części gardła).
- Badania serologiczne: jest to metoda laboratoryjna, którą wykorzystuje się przy podejrzeniu choroby u starszych dzieci i dorosłych, jeśli kaszel trwa dłużej niż 14 dni. Próbką pobieraną do badań jest surowica [4].
Leczenie krztuśca
Żeby zwalczyć infekcję wywołaną pałeczkami krztuśca, konieczne jest zastosowanie antybiotyku. Antybiotykoterapia skutecznie hamuje rozwój zakażenia i skraca czas zaraźliwości choroby. Jak wykazały badania, pacjent zażywający antybiotyk przestaje być zagrożeniem dla otoczenia już po 5 dniach przyjmowania leków.
Jeśli zaś chodzi o napady kaszlu, można łagodzić je wyłącznie objawowo, jednak leki hamujące odruch kasłania nie zawsze są efektywne w przebiegu krztuśca.
W przypadku niemowląt i małych dzieci lekarz może zdecydować o leczeniu szpitalnym. Hospitalizacja gwarantuje odpowiednią opiekę i znacznie skraca czas reakcji, gdyby doszło do problemów z oddychaniem. Warto wiedzieć, że również z powodu powikłań krztuśca wiele dzieci wymaga leczenia w szpitalu. U starszaków i młodzieży, jeśli przebieg choroby nie jest ostry, można stosować leczenie domowe, jednak należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń lekarza pediatry.
Szczepienie
Jedynym skutecznym sposobem profilaktyki krztuśca są szczepienia ochronne, wpisane w kalendarz obowiązkowych szczepień u dzieci. Nie oznacza to jednak, że dorośli są odporni na zakażenie – żeby zapewnić sobie ochronę przed krztuścem i jego powikłaniami, należy zgłaszać się na szczepienia przypominające raz na dekadę.
W szczepieniu na koklusz stosuje się szczepionki DTP – błoniczo – tężcowo – krztuścowe. Wyróżnia się szczepionkę DTwP, która zawiera pełnokomórkowy składnik krztuśca oraz DTaP z bezkomórkowym składnikiem krztuśca.
Pierwszą dawkę szczepionki podaje się w 2. miesiącu życia. Następnie w 3-4, 5 i 16-18 (przy czym szczepionką DTaP szczepi się również w 6. roku życia). Na jak długi czas szczepienie pozostaje efektywne? W przypadku szczepionki DTwP jest to okres 10-12 lat. Po szczepieniu wykonanym szczepionką DTaP jest to krótszy czas – około 5 lat.
Przechorowanie kokluszu nie daje pełnej odporności. Oznacza to, że przebycie choroby nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia, ponieważ może dojść do ponownego zachorowania.
Faktem jest, że osoby, które przyjęły szczepienia ochronne przeciw krztuścowi, znacznie rzadziej zapadają na tę chorobę, a jeśli już dojdzie do zakażenia, przebieg jest dużo łagodniejszy, niż u niezaszczepionych [3].
Powikłania
Objawy krztuśca są najbardziej nasilone u nieuodpornionych niemowląt do 6. miesiąca życia. Pojawiają się u nich ataki kaszlu, które mają negatywny wpływ na sen. Jednak to nie wszystko. Oprócz uciążliwego kaszlu mogą pojawić się groźne powikłania. Do najczęstszych należą:
- zapalenie płuc;
- niedotlenienie mózgu;
- pęknięcie tętniaka;
- krwawienie z uszu i nosa;
- omdlenia;
- bezdechy;
- obrzęk twarzy;
- złamania żeber, których przyczyną jest napadowy kaszel;
Uciążliwy kaszel krztuścowy i wymioty mogą doprowadzić również do niedożywienia. Jest ono szczególnie niebezpieczne u niemowląt i dzieci, których organizm znajduje się w fazie intensywnego rozwoju i wzrostu.
Przypisy
[1] H. Danielewicz, A. Łątkowska, A. Boznański i in. Zachorowania na krztusiec u dzieci ze współistniejącą chorobą atopową, "Borgis – Nowa Pediatria" 2007, nr 2, s. 40-45.
[2] I. Łętowska, P. Grzesiowski, J. Walory, Nowe trendy w epidemiologii i immunoprofilaktyce krztuśca, "Borgis – Nowa Medycyna" 1999, nr 9.
[3] Program Szczepień Ochronnych w 2024 roku, https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2024/ (dostęp 24.01.2024 r.).
[4] Diagnostyka laboratoryjna zakażeń Bordetella pertussis, https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/wytyczne/blonica-tezec-krztusiec-wytyczne/321714,diagnostyka-laboratoryjna-zakazen-bordetella-pertussis(dostęp 11.06.2024)
