Borelioza uznawana jest za najpowszechniejszą chorobę odkleszczową. Jednak nie zawsze jest rozpoznawana we wczesnej fazie, co pozwala na najbardziej skuteczne leczenie. Wynika to z kilku powodów. Pierwszym są niespecyficzne objawy grypopodobne, a drugim niezauważone ukąszenie bardzo małej postaci (tzw. nimfy, która jest najbardziej aktywną postacią kleszcza).
Późne rozpoznanie boreliozy niesie za sobą ryzyko ciężkich powikłań, do których należy m.in. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Jak się przed tym uchronić? Warto w tym celu dowiedzieć się, jak wyglądają objawy boreliozy, w jaki sposób prawidłowo usunąć kleszcza, a także co robić, aby nie zostać przez niego ukąszonym?
Czym jest borelioza?
Borelioza (inaczej krętkowica kleszczowa lub borelioza z Lyme) to wieloukładowa choroba odkleszczowa z cechami autoimmunizacji. Jej przyczyną są krętki z rodzaju Borrelia, które przenoszą się na człowieka za pośrednictwem kleszczy z rodzaju Ixodes.
Diagnostyka boreliozy stała się możliwa w 1982 roku, kiedy to po raz pierwszy wyizolowano bakterie bakterii Borrelia burgdorferi . Dziś mamy znacznie więcej informacji na temat rozpoznawania boreliozy, a także profilaktyki i leczenia. Co warto o tym wiedzieć?
Jak dochodzi do zakażenia?
Krętki z rodzaju Borrelia, które wywołują boreliozę dostają się do skóry człowieka wraz ze śliną kleszcza. Następnie przedostają się z chłonką i krwią do wielu narządów.
Większość osób, u których została diagnozowana borelioza nie pamięta o ukąszeniu kleszcza. W związku z tym zdarza się, że przez długie lata chory jest leczony na zupełnie inną chorobę.
Wczesne rozpoznanie i leczenie boreliozy utrudnia fakt, że zarażają nawet larwy i nimfy kleszcza. Drugie z wymienionych są wielkości ziarnka piasku, a larwy są jeszcze mniejsze. To sprawia, że są trudne do zauważenia – często przypominają małą kropkę bez wyraźnie widocznych odnóży.
Kolejnym faktem, który nie pomaga we wczesnym rozpoznaniu i leczeniu boreliozy jest to, że kleszcze wydzielają różne substancje, dzięki którym pozostają niezauważone (np. znieczulające). Co więcej, często wybierają miejsca trudnodostępne dla oczu: skórę głowy, pępek, pachwiny lub tył kolan.
Kiedyś mówiono, że kleszcz, aby zarazić, musi pozostać w skórze co najmniej kilkanaście godzin. Dziś wiadomo już, że jest to nieprawda [5].
Usuwanie kleszcza
W ramach profilaktyki zaleca się dokładne oglądanie ciała po powrocie z miejsca, gdzie żerują kleszcze (np. lasy, wysokie trawy). Co zrobić, gdy zauważysz kleszcza? Po pierwsze zachowaj spokój i nie podejmuj nagłych działań. Pamiętaj, że nieprawidłowe usunięcie kleszcza zwiększa ryzyko zakażenia, ponieważ pajęczak może zwymiotować podczas wyciągania go ze skóry.
Jak powinno wyglądać usuwanie zakażonego kleszcza?
- Zaopatrz się w specjalne akcesoria do wyciągania kleszczy (np. lasso, haczyk).
- Zadbaj o dobre oświetlenie.
- Załóż rękawiczki ochronne.
- Mocno chwyć kleszcza narzędziem do usuwania (postaraj się chwycić go jak najbliżej skóry).
- Wyciągnij pajęczaka stanowczym ruchem, wzdłuż osi wkłucia kleszcza (tj. do góry).
- Zdezynfekuj skórę np. aerozolem na skórę do odkażania.
Pozostałe fragmenty kleszcza, możesz wyciągnąć je pęsetą. Jeśli nie uda Ci się usunąć pajęczaka w całości, zgłoś się jak najszybciej do lekarza.
Objawy boreliozy
Dlaczego zdarza się, że do rozpoznania boreliozy dochodzi dopiero po dłuższym czasie? Problemem jest nie tylko przeoczenie kleszcza. Wczesnej diagnostyki boreliozy nie ułatwia fakt, że choroba daje mało specyficzne objawy. Jedynym charakterystycznym objawem boreliozy jest rumień wędrujący. Oprócz niego wśród objawów boreliozy często wymienia się porażenie nerwu twarzowego, aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, przewlekłe zapalenie stawów, nabyte bloki serca i korzeniowe zespoły bólowe.
Zatrzymajmy się na chwilę na rumieniu wędrującym, ponieważ jest to objaw pojawiający się we wczesnym stadium boreliozy. W związku z tym jego zauważenie ułatwia wczesne rozpoczęcie diagnostyki. Czym jest rumień wędrujący? Jest to zmiana skórna, która przypomina nieregularny okrąg (czasami ma on lekko spłaszczony lub podłużny kształt). Zazwyczaj nie jest on swędzący, bolesny czy gorący. Na początku ma postać czerwonej plamki lub niewielkiej grudki, która rozszerza się w miarę upływu czasu i ostatecznie ma wielkość średnicy od 5 do około 20 cm. Wraz z powiększaniem się rumienia, blednie też jego środek.
W tym miejscu warto zaznaczyć, że u większości osób pojawia się zmiana skórna, która wcale nie jest rumieniem wędrującym. Najczęściej jest to niewielkie zaczerwienienie będące reakcją alergiczną na związki chemiczne obecne w ślinie pajęczaka. Jak rozróżnić reakcję alergiczną od rumienia wędrującego? Rumień pojawia się dopiero po kilku dniach od ukąszenia i zwiększa swoje rozmiary. Z kolei zmiana skórna będąca reakcją alergiczną jest widoczna od razu, ma średnicę mniejszą niż 5 cm i nie zwiększa rozmiarów.
W przypadku wątpliwości należy pamiętać, że borelioza z Lyme wiąże się z wystąpieniem różnych objawów klinicznych. Rumień wędrujący jest tylko jednym z nich. W początkowym stadium choroby występują dolegliwości, które mogą być mylone z grypą. Są to:
- bóle głowy,
- gorączka,
- bóle mięśniowo-stawowe,
- pogorszenie samopoczucia.
Wyżej wymienione objawy boreliozy zazwyczaj znikają po kilku dniach. Jednak nie należy ich lekceważyć, ponieważ może okazać się, że niezbędne jest leczenie boreliozy, a nie grypy.
Czasami pojawiają się również mało charakterystyczne dolegliwości. Należą do nich m.in. zaburzenia snu, trudności w koncentracji i ogólne osłabienie [5].
Przebieg boreliozy
Rumień wędrujący i objawy grypopodobne występują w stadium wczesnym. W zależności od etapu choroby mogą pojawić się również inne niepokojące sygnały.
- Stadium wczesne ograniczone: rumień wędrujący, rzadziej pojedynczy guzek, ziarniak limfocytowy skóry.
- Stadium wczesne rozsiane (inaczej narządowe): wtórne rumienie wędrujące, które są zazwyczaj mniejsze od pierwotnego oraz gorączka, bóle głowy, objawy neurologiczne (np. sztywność karku, nadwrażliwość na bodźce), zapalenie stawów (obejmujące jeden, a czasami kilka dużych stawów np. łokciowy, kolanowy), ostre zaburzenia rytmu serca.
- Stadium późne: rozwija się po upływie kilku miesięcy lub lat od pierwotnego zakażenia. Może dawać objawy ze strony różnych narządów i układów. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów tego stadium choroby jest przewlekłe zanikowe zapalenie skóry. Zazwyczaj nie występuje ono wcześniej niż 2-3 lata od ukąszenia przez kleszcza [5].
Diagnostyka
Co robić, gdy pojawią się objawy choroby, które mogą wskazywać na boreliozę? Diagnostyka rozpoczyna się w gabinecie lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad, a także oględziny zaczerwienienia.
Oprócz tego wykonuje się badania laboratoryjne. Według wskazań lekarzy chorób zakaźnych są to badania serologiczne z krwi, które polegają na dwustopniowym badaniu przeciwciał przeciwko Borrelia w klasie IgM oraz IgG. Pierwszy etap to tzw. badanie przesiewowe, w którym wykorzystuje się testy do domowego użytku (tzw. testy point of care) oraz metodę ELISA. Jeśli na tym etapie wynik jest pozytywny przechodzi się do badania potwierdzającego, które wykonywane jest metodą Western Blot.
Jak szybko należy wykonać takie badania? Od razu, gdy wystąpi rumień wędrujący, objawy stawowe i niepokojące dolegliwości ze strony układu nerwowego? Według zaleceń nie należy robić testów na boreliozę zbyt szybko, ponieważ mogą dawać fałszywie ujemne wyniki. Dla bezpieczeństwa badanie przeciwciał w klasie IgM zaleca się po 4-6 tygodniach od ukąszenia kleszczy lub profilaktycznie po tzw. sezonie na kleszcze, który trwa od kwietnia do września.
W przypadku przewlekłej infekcji w krwi chorego najczęściej wykrywa się przeciwciała przeciwko boreliozę w klasie IgG. Zdarza się bardzo rzadko, że pacjent mimo objawów boreliozy ma ujemne wyniki badań (czyli tzw. odczyn seronegatywny). Może być to wynik np. „chowania się” krętków w miejscach, gdzie układ odpornościowy ma trudności z dotarciem (stawy). Dlatego rozpoznanie opiera się głównie na objawach, natomiast badania diagnostyczne pozwalają w jak najszybszym wykryciu choroby.
Na koniec pozostaje jeszcze pytanie o badania kleszcza, które ostatnio budzą wiele wątpliwości. Tak naprawdę nie są one uznawane w protokole diagnostyki boreliozy. Dlaczego? Ponieważ fakt, że kleszcz ma boreliozę nie świadczy o tym, że osoba ukąszona też ją będzie mieć. Dodatkowo test wykrywa obecność w kleszczu materiału genetycznego krętków Borrelia, więc wynik pozytywny można uzyskać nawet jeżeli są to martwe bakterie – które nie są groźne. Kolejnym powodem jest częstotliwość występowania boreliozy u kleszczy. Wiadomo, że nawet co 3 kleszcz jest nosicielem boreliozy, więc większość testów będzie pozytywna – natomiast jak wspomniano wyżej, nie ma to odniesienia do infekcji u człowieka. Kolejnym, lecz najważniejszym aspektem jest fakt, że ujemny wynik testu z kleszcza – nie świadczy o tym, że jesteś zdrowy. Dlaczego? Bo infekcja mogła rozwijać się w Twoim organizmie dużo wcześniej, na skutek innego ukąszenia, którego nie udało się zauważyć. Podsumowując, wiarygodne badania na boreliozę zawsze wykonuje się z krwi pacjenta [1], [2].
Leczenie
Borelioza jest chorobą bakteryjną, dlatego podstawą jej leczenia jest wyeliminowanie zakażenia krętkami poprzez antybiotykoterapię. Choremu podaje się antybiotyki, które wykazują aktywność wobec B. burgdorferi (najczęściej jest to doksycyklina). Ponadto wdraża się leczenie objawowe np. niesteroidowe leki przeciwzapalne, jeśli problemem jest nawracające zapalenie stawów.
Czas trwania antybiotykoterapii zależy od postaci choroby. W przypadku wystąpienia rumienia wędrującego antybiotyk podaje się zazwyczaj przez 7-21 dni. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy stosowanie go przez dłuższy, kilkumiesięczny okres oraz łączenie z kilkoma innymi antybiotykami nie jest uzasadnione naukowo.
Czy leczenie doprowadza do całkowitego ustąpienia dolegliwości? W większości przypadków boreliozę można wyleczyć po zastosowaniu antybiotykoterapii. Jednak niektórzy chorzy skarżą się na objawy (np. senność, ból głowy, zaburzenia poznawcze) jeszcze przez kilka tygodni lub miesięcy po zakończeniu podawania antybiotyku [3], [5].
Powikłania
Zbyt późno wykryta i leczona borelioza może wiązać się z poważnymi powikłaniami. Jednym z nich, które rozwija się u około 0,5-4% chorych (częściej u mężczyzn) jest zapalenie mięśnia sercowego. Jest ono spowodowane zajęciem mięśnia sercowego przez krętki i skierowania przeciwko nim odpowiedzi układu odpornościowego.
Innym powikłaniem jest neuroborelioza, która obejmuje obwodowy i ośrodkowy układ nerwowy. Do jej najczęstszych objawów należą porażenie nerwów czaszkowych i limfocytowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. U niektórych osób mogą pojawić się również zaburzenia czucia, zapalenie mózgu lub zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego [4].
Kleszcz po wkłuciu w skórę może pozostać niezauważony. Wiąże się to z ryzykiem rozwoju boreliozy, która może dawać poważne powikłania. W związku z tym po każdym spacerze w miejsca, gdzie lubią bytować kleszcze warto obejrzeć dokładnie całe ciało. Jeśli okaże się, że jest na nim kleszcz należy go jak najszybciej usunąć, a w razie potrzeby zgłosić się do lekarza.
Przypisy
[1] Wojciechowska-Koszko I., Mnichowska-Polanowska M., Serologiczna diagnostyka boreliozy z lyme w praktyce laboratoryjnej, Post. Mikrobiol., 2015, 54, 3, 283-290.
[2] Smoleńska Ż., Matyjasek A., Zdrojewski Z., Borelioza — najnowsze rekomendacje w diagnostyce i leczeniu, Forum Reumatol. 2016, tom 2, nr 2, 58–64.
[3] Flisiak R., Pancewicz S., Diagnostyka i leczenie Boreliozy z Lyme, zalecenia Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych.
[4] Jastrzębska, Katarzyna, et al. "Powikłania neurologiczne w przebiegu boreliozy–obserwacje kliniczne." Pediatria i Medycyna Rodzinna 10.4 (2014): 441-450.
[5] Borelioza: przyczyny, objawy i leczenie boreliozy z Lyme https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-bakteryjne/158905,borelioza-przyczyny-objawy-i-leczenie-boreliozy-z-lyme (dostęp: 12.06.2024)
